معرفی کتاب فواید الطفیه اثر عبدالکریم قزوینی

(معرفی کتب طبی سنتی ایران)

« فواید الطفیه»، به زبان فارسى، توسط حکیم لطیف قزوینى نگاشته شده است. وى کتاب خویش را براى جویندگانى نوشته که بدون مراجعه به طبیب بخواهند از احوال بدن خود یا به عبارتى علم طب اطلاع حاصل کنند و صحت خود را برقرار نمایند؛

چنان‏که خود مى ‏نویسد:« بر دانشمندان این علم لازم است که به قدر ادراک، شرحى درین باب نویسند که به معاونت برهان و قیاس کفایت کافه ناس نماید؛ بنا بر آن، حقیر بى ‏بضاعت و فقیر بى ‏استطاعت، لطیف قزوینى، مختصرى مسمى بر فواید الطفیه به رشته تحریر برآورده تا ناظران را از نظر بدان، بدون مراجعه به طبیب اطلاعى از احوال ابدان حاصل آید»( فواید الطفیه، ص 2 و 3).

البته در ایران نوشتن چنین کتاب‏هایى سابقه داشته و بهترین نمونه‏ هاى آن توسط محمد بن زکریاى رازى( متوفى 313 ق) تألیف شده است. وى کتاب کم ‏حجم و پرمحتواى« من لا یحضره الطبیب» را نگاشت.

ساختار
کتاب، به‏طور کلى مشتمل بر 2 فایده است: یکى، در قواعد کلى علم طب و دیگرى، در لطایفى چند.
لطیف قزوینى در این کتاب بارها از پزشکان بزرگ یاد کرده و نظریات آنان را ذکر نموده است؛ استادانى همچون بقراط، جالینوس، ابن سرابیون، ابن ماسویه، محمد بن زکریاى رازى، ابن سینا، سید اسماعیل جرجانى و...

گزارش محتوا
فایده اول، در لطف قواعد کلیه علم طب که به حسب قواعد علمیه تمام مى‏گردد و منفعت چند از آن حاصل مى ‏شود.
فایده ثانیه، ملطف و موظف است بر لطائف چند که لطیف‏طبیعتان و ظریف‏فطرتان را هریک از ملاحظه آن لطفى در طبیعت از خلقت خلاق ودود، نظر به علامت امراض و خاصیت اشیاء حاصل مى‏ گردد تا معلوم شود که قادر بى‏ چون چگونه این چهار عنصر مخالف آمیخته از امتزاج با هم.
مؤلف، در این کتاب، در عین حال که به گفته‏هاى پزشکان پیشین تکیه دارد، به شیوه‏ ها و درمان‏هاى طبیبان هم‏ عصر خویش نیز توجه کرده و بر قیاس و منطق خویش تکیه دارد؛ چنان‏که مى‏ نویسد:« و بباید دانست که حفظ صحت به مثل است و ازاله مرض از طریق علاج به ضد و اقسام معالجه را نیز طرق بسیار است که آن بسته به ادراک اقوال اطباى سلف و افعال اطباى عصر و قیاسات صایب معالج است»( همان، ص 8).

لطیف قزوینى، طبیبى محقق بود و در کتاب خویش بارها از تجربیاتى که انجام داده و شیوه ‏ها و داروهایى که از آن نتیجه گرفته، یاد کرده است. وى گرچه پیرو طب کهن بوده است، ولى از طب اروپایى نیز غافل نمانده است؛ براى مثال در درمان سکته نظر خود را در مورد کاربرد جوهر انتیمون ذکر کرده است:« و جوهر انتیمون- که مستعمل اهالى فرنگستان است- حقیر در این مقام، به قدر یک نخود نافع مى ‏دانم، زیرا که اگر قوت در طبیعت باقى باشد حکم این جوهر در طبیعت آن است که مؤثر شود و تغیر دهد حالت مسکوت را به اعتبار قوت خود»( همان، ص 30).
مؤلف، به شیوه‏هاى کاربردى داروهاى مورد مصرف در بیمارستان نیز توجه داشته؛ چنان‏که گوید:« لیک چون بنا بر ضابطه، استادان، ادویه و ضمادات معمول بیمارستان را بیان فرموده‏اند، حقیر نیز چندان که لازمه این مختصر است عرض مى‏نماید»( همان، ص 128).

وضعیت کتاب‏
این اثر به تصحیح، پژوهش و ویرایش دکتر مجید انوشیروانى، بر اساس نسخه‏اى خطى، موجود در کتابخانه مرحوم آیت‏الله مرعشى نجفى و با مقدمه دکتر حسن تاج‏بخش، توسط انتشارات المعى( تهران)، در سال 1388 ش، در 162 صفحه چاپ و منتشر شده است.
نگارش مقدمه‏ اى در باره زندگى مؤلف و کتاب او، تدوین فهرست آیات، روایات، اشعار، مثل‏ها و عبارات عربى و نمایه بیمارى‏ ها و اشخاص، همچنین نگارش پاورقى‏هایى توضیحى، کارهایى است که مصحح در فرآیند تصحیح و تحقیق کتاب انجام داده است.

منبع: مقدمه و متن کتاب